Pleidooi voor ongelijke kansen
Krijgen kinderen gelijke kansen?
Sommige kinderen zijn gelijker dan anderen. De tv-serie Klassen bracht de verschillen helder in beeld: in intelligentie, in concentratie, motivatie, doorzettingsvermogen, in ondersteuning van ouders, in stabiliteit van de gezinssituatie. Krijgen kinderen gelijke kansen? Of je nu kind van de slager of van de notaris bent, ieder kind met voldoende intelligentie en ijver zou een goede opleiding behoren te krijgen. Het moet gaan om de eigen verdiensten, niet uit welk milieu je komt.
Michael Young muntte in 1958 de term meritocratie voor een samenleving waarin het draait om de eigen verdiensten. In zijn The Rise of the Meritocracy verwordt een volbloed meritocratie tot een wrede klassenmaatschappij. Zijn boodschap werd totaal genegeerd, het begrip meritocratie werd echter een geuzennaam met dank aan de retoriek: gelijke kansen, het benutten van je talenten, het worden wie je bent, het maken van een carrière op basis van de eigen verdiensten. Wie kan daar tegen zijn?
Hoe eigen zijn die verdiensten eigenlijk? Een goed stel hersens of een zeldzaam hardlooptalent in combinatie met een groot doorzettingsvermogen is vooral genetisch bepaald. Bovendien zijn land en tijd bepalend welk talent kansrijk is en welk niet. Wat moest je met een natuurkundeknobbel in een nomadische samenleving?
Succes heeft ook doorzettingsvermogen en veerkracht nodig, eigenschappen die je niet echt tot ´eigen´ verdiensten kan rekenen. Met de sterke en minder sterke onderdelen van je persoonlijkheid, je persoonlijk kapitaal, moet je het doen in je leven, je kunt hoogstens zelf bepalen of je er weinig of veel in investeert. Gelukkig gedragen sommige zich als spieren: training maakt ze sterker, dat geldt voor je doorzettingsvermogen maar ook voor je intelligentie.
The winner takes all
In het Nederlandse onderwijs wordt op vroege leeftijd een schifting gemaakt tussen cognitief sterke en cognitief zwakke leerlingen, een onderscheid dat je maatschappelijke positie bepaalt. Verreweg de meeste posities in de bovenlaag van de samenleving worden bezet door mensen met een diploma hoger onderwijs; kijk naar het parlement, de ambtenarij, het onderwijs, de media, de rechterlijke macht. The winner takes all: een hoge opleiding geeft uitzicht op een goede baan en een hoog salaris; hoger opgeleiden trouwen met hoger opgeleiden, leven gezonder en langer en hebben kinderen die het op school beter doen én ook nog eens hoger geadviseerd worden. Het onderwijs met aan de top categorale gymnasia en aan de onderkant de praktijkscholen, reflecteert en versterkt de meritocratie.
Psychologisch packagedeal
De eigen-verdienste-formule heeft een psychologische bijwerking: ‘Mijn succes is een beloning voor het feit dat ik mijn talenten enorm goed uitgebaat heb: ik heb er jarenlang hard voor moeten werken. Het succes verdien ik, het komt mij toe.’ En aan de andere kant: wanneer je niet maatschappelijk succesvol bent, nestelt het idee zich in je hoofd dat het je eigen schuld is, je hebt het verprutst, je hebt je kansen vergooid. En mocht dat niet gebeuren ‘helpen’ anderen (áls arme mensen niet meer arm willen zijn, moeten arme mensen studeren´) jou wel aan dit gevoel. Een schrijnend verschil met vroeger waarbij je je nederige positie aanvaardde als gevolg van een door God of andere oorzaak bepaalde ordening waar je zelf geen invloed op had. Daar kreeg je in ieder geval geen minderwaardigheidsgevoel van.
Méér kansen
Het gevoel verliezer te zijn kan leiden tot een allesoverheersend gevoel van rancune jegens mensen met mooie baantjes en hun ingewikkelde jargon. Het heeft laagopgeleiden vervreemd van gevestigde partijen en polarisatie tussen laag- en hoogopgeleiden doen ontstaan met onderwijsdiploma´s als waterscheiding. En weliswaar is het bon ton om de niet-succesvolle te helpen maar dat gebeurt op één vitale voorwaarde: dat de misère waarin je verkeert niet je eigen schuld is. Want zo luidt de meritocratische logica: als de ellende veroorzaakt wordt door verkeerde keuzes die je zelf hebt gemaakt, tsja dan heb je het ongeluk zelf verdiend. De koppeling van voorspoed aan deugdzaamheid produceert onbarmhartigheid.
Succes is vooral een beloning van talenten en eigenschappen die je verworven hebt dankzij de genetische flipperkast, we zijn bovendien afhankelijk van omgeving en tijd die bepalen welke talenten en eigenschappen succesrijk zijn. Die waarheid zou ons tot bescheidenheid mogen nopen.
Een meritocratie is een wedstrijd met winnaars en verliezers waarbij verliezers aan hun lot worden overgelaten. Het is een bron van disharmonie, een barrière voor solidariteit tussen alle leden van de gemeenschap. Gelijke kansen in een ongelijke samenleving geven geen goede uitkomst. Kansen en talenten zijn niet rechtvaardig verdeeld, waar het om gaat is of we rechtvaardig omgaan met die scheve verdeling. Kinderen verschillen, sommigen verdienen juist méér kansen.