Schuldig landschap

In de openingsscene van The Dmitriev Affair loopt Joeri Dmitriev met zijn jongste dochter door de uitgestrekte bossen van Karelië, een gebied dat zich bevindt in het grensgebied met Finland. Ze zijn op zoek naar grote ondiepe kuilen, de sporen van massagraven uit het Stalintijdperk.

De Nederlandse filmmaker Jessica Gorter laat in haar films The Red Soul (2017) en The Dmitriev Affair (2023) zien hoe riskant het is in het Rusland ‘van’ Poetin om de verschrikkingen van het verleden op te rakelen.

In Poetins verwrongen wereldbeeld schaadt dat het aanzien van Rusland en dat staat gelijk aan het kritiseren van zijn bewind. En dat is zoals we weten een uiterst hachelijke zaak, tegenstanders worden uitgeschakeld, ‘vallen’ uit ramen, worden vergiftigd of in strafkampen opgesloten (bekend onder de naam Goelag).

De Grote Terreur

In de tijd van Stalin werden in de jaren 1937 en 1938 naar schatting 700.000 Russische burgers met de meest krankzinnige beschuldigingen geëxecuteerd in de bossen ver verwijderd van de bewoonde wereld. De administratie van de Stalin-terreur verdween achter gesloten deuren van de archieven van de geheime dienst. 

Onder het bewind van Gorbatsjov (tussen 1985 en 1991 als hoogste baas in de Communistische Partij de leider van het land) werd een begin gemaakt met het doorbreken van de starre gesloten communistische ideologie, de periode van glasnost (openheid) en perestrojka (hervorming). In deze atmosfeer kwam er ook aandacht voor de slachtoffers van de Stalinterreur.

Mensenrechtenorganisatie Memorial werd opgericht en richtte zich op onderzoek naar de misdaden van de Communistische Partij van de Sovjet Unie. Sinds dat moment speurt de historicus Dmitriev, voorzitter van Memorial in Karelië, naar massagraven van slachtoffers van de grote terreur. Met zijn plaatselijke afdeling werkt hij aan een eerbetoon aan de slachtoffers door de graven te vinden, de doden te identificeren en te boekstaven in gedenkboeken opdat hun familieleden een plek ter nagedachtenis van hun geliefden krijgen.

Dmitriev ontdekte massagraven bij de plaats Sandarmoch, in de archieven vond hij het verslag van een agent die daar op een nacht meer dan vierhonderd gevangenen door het hoofd schoot. Sindsdien worden er jaarlijks herdenkingsdiensten gehouden.

Onderzoek naar het verleden als misdaad

Onder leiding van dictator Poetin wordt het geestelijke klimaat alleen maar guurder. Onthullingen over het stalinistische verleden wordt gezien als het besmeuren van de geschiedenis. Lering trekken uit de duistere geschiedenis van het Stalinisme is in zijn verwrongen denkraam iets voor zwakkelingen, softies, democraten. Poetin is alleen geïnteresseerd in overwinnen, in zijn propaganda speelt de Russische triomf in de Tweede Wereldoorlog een centrale, tot mythische proporties opgeblazen rol. In die mythe passen geen politieke misdaden.

De wetten van leugens en angst regeren opnieuw, de archieven zijn weer achter slot en grendel, Memorial, in 2022 onderscheiden met de Nobelprijs, is inmiddels verboden en het regime probeert de onderzoekers naar het duistere verleden zwart te maken door het fabriceren van de meest absurde aanklachten. In 2016 begon de eerste strafzaak tegen Dmitriev. Hij werd beschuldigd van het in bezit hebben van pornografische foto’s van zijn jongste dochter. Na de vrijspraak wordt hij opnieuw opgepakt, dit keer pakt het regime door:  Dmitriev wordt in 2021 veroordeeld tot vijftien jaar strafkamp. Een gerespecteerd Goelagonderzoeker verdwijnt in de Goelag.