Een roman als ankerpunt in je leven

Bint, de Rietveldstoel van de literatuur (III)

In 1934 verschijnt Bint. Vanaf het begin roept het discussie op: is het een fascistische roman, is het een kritiek op de pedagogiek waarin de leerling centraal staat, of gaat het over de worsteling van een jonge man die zijn seksualiteit ontdekt? De aandacht voor de inhoud dreigt ten koste te gaan voor de kwaliteit van de stijl. 

‘Aseksueel? Morgen brengen’

Het boek is ook de coming of age van een jonge man. De Bree onderzoekt leven en werk van  Anna Maria van Schurman (1607 – 1678), de eerste vrouwelijke student van Nederland. Zijn keuze voor een studie over deze erudiete vrouw is opmerkelijk. Hij begrijpt niet veel van vrouwen, hij snapt niet wat een vrouw in een man ziet. Hij beschrijft zichzelf als vrijwel aseksueel. Maar het vlees is sterker, Bodewijk noteert: ‘Aseksueel? Morgen brengen’. Eerst is er de afstotelijke werkster wier sensualiteit hem aantrekt. Even later ontmoet hij To Delorm, de enige vrouw in het docentencorps. Hij is onder de indruk van deze vrouw, voelt bewondering voor haar van man tot vrouw. Eenmaal terug op zijn kamer gaat zijn zogenaamde aseksualiteit in de prullenbak.

Er is een parallel tussen Bint en Van Schurman, ook zij ontwikkelt zich tot  een zender. Zij schreef over theologie, over het recht op onderwijs voor vrouwen en sprak talloze talen waaronder Hebreeuws, Syrisch en Arabisch. Niet voor niets veroverde zij de reputatie ‘het juweel van de geleerde vrouw’. Daarnaast kreeg zij bekendheid door zich aan te sluiten bij de sekte van de Labadisten. Deze groep streefde naar een zuivere kerk die exclusief was voor ware gelovigen, zij die vrij van zonde waren herboren. Van Schurman was vanaf 1640 betrokken bij deze groep en na het overlijden van de voorman Jean Labadie in 1674 werd zij een van de leiders. De uiterst kleine sekte houdt korte tijd na haar overlijden op te bestaan.

Whimpysinger, Klotterbooke en Van der Karbargenbok zitten op het vmbo

Bordewijk draagt het boek op aan ‘zijn rector en zijn staf’. ‘Zijn rector’ was niet zoals je zou denken zijn baas uit zijn docententijd, het was de rector van het Haagse gymnasium waar hij destijds leerling was. Op deze rector is zijn personage Bint gebaseerd, in het verslag van zijn eerste schooldag  portretteert hij de man [2]: ‘man van stalen tucht’, ‘hard’, ‘kil’, ‘geen lach’, ‘vrezen en beven’.

Het is fictie, de visie van Bint is een schepping van Bordewijk, de auteur kan dus niet vereenzelvigd worden met de opvattingen van een personage, de ‘ik’ uit het boek is niet identiek aan de schrijver [3]. Bordewijk moet niets hebben van romans met een boodschap: ‘Tendenties zijn iets voor de politiek, de godsdienst, de moraal maar niet in de kunst’. Het is echter wel aannemelijk dat hij het debat over het pedagogische klimaat van die tijd wilde beïnvloeden. In een interview in 1935 [4] licht Bordewijk zijn pedagogische opvattingen toe: de leraar moet een despoot zijn; zijn eigen kinderen stuurt hij overigens naar scholen met milde regimes.

Ook is Bordewijk niet geporteerd voor boeken met een duidelijke kop en staart, hij wil geen gesloten verhaal:  ‘Bij mijn boeken is het een vereiste over het boek na te denken, op de laatste bladzijde is er geen oplossing: die moet de lezer zelf vinden, fantaseren’[5]. Bint heeft een open einde, het boek kent een intrinsieke meerduidigheid. Expliciteringen, verklaringen en uitleggerij ziet Bordewijk als knieval voor de gemakzuchtige lezer, de lezer wordt geprikkeld om zelf te denken, te peinzen en te interpreteren. De lezer moet klimmen.

Het boek is, los van zijn literaire kwaliteiten, nog steeds actueel. De leerling centraal of de leraar centraal, karaktervorming of kennis, thema’s die nog steeds de harten en pennen beroeren. En misschien is ook de gedachte dat één pedagogisch klimaat doesn’t fit all juist nu valide. Whimpysinger, Klotterbooke [6] en Van der Karbargenbok bestaan, zij heten nu Murat, El Hadioui en Bzitmi en zitten op het vmbo[7].