Pleidooi voor verbeelding

De filosoof als dwingeland

In De man zonder eigenschappen krijgt hoofdpersoon Ulrich als levensadvies mee dat als je goed door open deuren wilt komen, je rekening moet houden met het feit dat ze vaste posten hebben: je dient in het leven voldoende werkelijkheidszin te hebben. [2]

Als freischwebende Intelektuell gruwt Ulrich van een dergelijk realiteitsdenken, in zijn visie overschat deze het heden en heeft het geen oog voor de mogelijkheden die de werkelijkheid in zich draagt. Hij ziet het realiteitsdenken als een filosoof, een dwingeland die geen leger tot zijn beschikking heeft en daarom de wereld aan zich onderwerpt door haar op te sluiten in een systeem, in zíjn systeem.

Ulrichs idee is dat als er werkelijkheidszin bestaat dat er dan ook mogelijkheidszin bestaat: de nog niet geboren realiteit. Hij leeft met een diep besef van het voorlopige van de actualiteit, hij ziet het heden als een ruimte voor mogelijke werkelijkheden.

De grijze neushoorn, de zwarte zwaan en het essayistische leven

Ulrichs denken past bij de fragiliteit van het bestaan. Zijn schepper, Robert Musil schreef aan zijn boek vanaf 1918 tot aan zijn dood in 1942. Hij situeert De man zonder eigenschappen in het Wenen van 1913.

De hoofdpersonen, figuren uit de Weense bovenklasse, zijn druk bezig een feest te organiseren ter gelegenheid van een jubileum van de keizer. Zij zien Oostenrijk-Hongarije als bastion van de beschaving en het centrum van de wereld.

De lezer weet dat het destijds in werkelijkheid een rijk in verval was, Europa stond aan de vooravond van De Grote Oorlog en de dubbelmonarchie verdween in 1918 geheel van de kaart.

De leiders van de dubbelmonarchie, de zogenoemde realpolitiker in de verschillende sectoren van de samenleving, hadden alleen oog voor de dagelijkse realiteit of, erger, alleen oog voor de realiteit die ze wilden zien. Ze waren blind voor de ‘grijze neushoorn’, de metafoor voor een zichtbare, dreigende werkelijkheid die het bestaan kan verwoesten. [3]

Zwarte zwaan

Het is al te gemakkelijk om het kortzichtige denken van 1913 te kritiseren. Ruim honderd jaar later verging het ons niet veel beter. De coronacrisis werd door sommigen gekarakteriseerd als een ‘zwarte zwaan’, de metafoor over een onvoorstelbare en dus onvoorspelbare gebeurtenis met een geweldige impact. [4]

Het beeld van een zwarte zwaan verschaft politici comfort: door te doen alsof een dergelijke pandemie onvoorspelbaar is, is er een excuus voor de aanvankelijke ontkenning en bagatellisering. Gezien de grote hoeveelheid kennis over zoönose, de ervaring met recente uitbraken van beruchte virussen als Sars, Q-koorts en Hiv is het uitbreken van de coronapandemie geen zwarte zwaan maar veeleer een grijze neushoorn.

De verbeelding aan de macht

Ulrich streeft het essayistische leven na. Net zoals de verschillende paragrafen in een essay een thema onderzoeken en van allerlei kanten bekijken, probeert hij voortdurend vragen te stellen, op te treden als advocaat van de duivel niet gehinderd door een loodzware deken van de een of andere ideologie.

Met in zijn achterhoofd de opvatting dat er ook andere werkelijkheden mogelijk zijn, spoort hij ons aan kritisch te kijken naar de centrale waarden in de maatschappij. Hij gaat niet mee in de waan van alledag, speurt naar mogelijke grijze neushoorns en stelt zich voortdurend kritisch op. Een opstelling waar zijn omgeving soms kregelig van wordt, in de ogen van ‘werkelijkheidsmensen’ oogt dit essayisme als een zwakte.

Voor Ulrich is het niets minder dan het ‘vakantie houden van heersende gedachten en opvattingen’, zo kunnen we onze ‘mogelijkheidszin’ vergroten.  De grijze neushoorn van het coronavirus laat opnieuw zien dat verbeeldingskracht, het inzicht dat de werkelijkheid verschillende mogelijkheden in zich bergt, onmisbaar is.

###