Voetnoten over onderwijs

Anekdotes zijn vreemde gasten. Reuze populair in het café en op het verjaardagspartijtje maar verdacht in een beschouwend verhaal. Uit angst voor de dooddoener ‘anekdotische bewijsvoering’ wordt ie al snel buiten de deur gezet of opgeborgen in de een of andere voetnoot.

Zonde, omdat ze soms de kracht hebben de kern van een verhaal samen te ballen in enkele zinnen, zij verdienen soms een plek op het podium. In deze ultra korte onderwijsgeschiedenis worden er een paar uit de voetnotenkelder gehaald, ze zijn ontleend aan ‘Tussen idealen en dwalingen’.

‘Mensen in armoede zijn net bonsaimensen. Armoede houdt mensen klein.’

Onderwijs kan een geweldige geluksmachine zijn. Voor je persoonlijke ontwikkeling, verbreding en verdieping van je kennis en vaak is het ook heilzaam voor je loopbaan. Onderwijs is echter geen gelijkmaker, de maatschappelijke ongelijkheid blijkt hardnekkig. De eerste duizend dagen van een kind, de periode van conceptie tot de tweede verjaardag, zijn wezenlijk voor de gezondheid en de verdere ontwikkeling.

Armoede is geen voedingsbodem voor een goede start, ouders die in armoede leven, eten ongezonder, bewegen minder, praten minder met hun kinderen en voeden wat rauwer op. Kinderen uit arme gezinnen komen al vroeg op achterstand: baby’s zijn vaak zwaarder, peuters hebben dikwijls een taalachterstand en tieners worstelen frequenter met psychosociale problemen. De dichter: ‘De een moet harder lopen, terwijl de ander wordt gedragen.’

Saaie vakken bestaan niet!

Leerlingen willen nog wel eens klagen over saaie vakken. Filosoof en docent Cornelis Verhoeven vond dat grote onzin, volgens hem is die opmerking het gevolg ongeïnteresseerdheid; saaiheid wordt niet veroorzaakt door de inhoud van een vak maar door desinteresse, ‘saai’ wil zeggen: het boeit mij niet. Ook heeft Verhoeven weinig op met de afkeer voor het bijbrengen van feiten en met het opdreunen van de tafels van vermenigvuldiging, een didactische methode waarin discipline in verband gebracht wordt met de leerstof. Hij moet niets hebben van die aloude opvatting als zou het iets in je hoofd stampen totaal zinloos zijn omdat ‘je het toch ook kunt opzoeken’.

Verhoeven draait het om, hoe geringer de kennis, hoe geringer de drang om iets op te zoeken. Domme mensen zijn zelden leergierig, zij zoeken niets op, zij weten alles al. Niet degene die niets weet maar degene die iets weet, komt ertoe iets op te zoeken. Het weten is altijd onvolledig, wij zoeken iets op vanwege lacunes in onze kennis, lacunes die bestaan bij de gratie van parate kennis. Leergierigheid veronderstelt kennis.

Hoe meer hoe beter?

The wisdom of the class: hoe meer onderwijs, hoe beter. Of leerlingen altijd even geïnteresseerd zijn in de inhoud van bepaalde vakgebieden is de vraag, de heilige graal is het diploma, de sluisdeur naar een hoge maatschappelijke positie. Een hoger opleidingsniveau betekent niet het einde van de ongelijkheid – wanneer het vloed wordt gaan alle boten omhoog -, het bevordert de diploma-inflatie. In Alice in Spiegelland wordt dit effect beschreven. Hand in hand rennen Alice en de Rode Koningin door Spiegelland, maar na een tijdje merkt Alice dat ze eigenlijk voortdurend op dezelfde plek blijven. Ze vindt dat vreemd, in haar land kom je ergens anders als je een tijdlang hard loopt. Dat lijkt de koningin een nogal sloom land: ‘Now, here, you see, it takes all the running you can do, to keep in the same place. If you want to get somewhere else, you must run at least twice as fast as that.’

‘Ik vind kinderen zo leuk!’

De roman De plasserparadox verhaalt over de ontwikkeling van Ratel en zijn vrienden, die aan de plaatselijke pedagogische academie (PA) studeren. Bij een kennismakingsbijeenkomst met de directeur laten de rekruten zich uithoren over hun motivatie. ‘Ik vind kinderen zo leuk! Ik werk zo graag met kinderen! In de hele wereld is niets me liever dan de omgang met kinderen! Ratel kon zijn oren niet geloven. […]

Hij ging naar de PA omdat zijn ouders hem afraadden om naar de kunstacademie te gaan, hij had geen idee van wat hij verder wilde […] en dus uit arren moede volgde in het voetspoor van zijn oudeheer, die dertig jaar eerder voor de kweekschool koos. Was het voor de vader een manier om te ontsnappen aan een arbeidersmilieu, voor de zoon was het hoofdzakelijk een gratuite uitvlucht. Vooral de meisjes in de kring gedroegen zich als, wel … meisjes. Ze leken het idee te hebben dat het basisonderwijs in de praktijk neerkomt op een acht jaar durend speelkwartier.’

Gelukkig is er ook een ‘gedrongen dame’ met meer levenservaring en een stugge uitstraling.

‘In haar optiek zijn kinderen allerminst schatten met een kapitale S. […]’ Eerder dan adorabele wezentjes zijn het dwarse, egocentrische leemtes op de plaats waar je de schat verwacht. Geen nood, in de meeste gevallen is het een kwestie van doorgraven. En dat is waar het onderwijs een plek vindt.’

‘VMBO-K. Het meest voorkomende middelbareschooladvies voor kinderen in achterstandswijken.’

Het Smibanese woordenboek* windt er geen doekjes om, het weet de ongelijkheid in het Nederlandse onderwijs in een enkel lemma te vatten. Die ongelijkheid zit er niet in dat leerlingen in de Smib ‘also  known as de Bijlmer of de Bims’ met een goed verstand en een hoge score bij de eindtoets niet door kunnen stromen naar havo of vwo, maar dat kinderen van ouders met een lage sociaal economische situatie – in het algemeen gesproken – een andersoortige opvoeding krijgen die niet goed aansluit op de cognitieve eisen van de school, het trainen van verbale assertiviteit en abstract taalgebruik en het prikkelen van intellectuele nieuwsgierigheid.

Kun je hier iets aan doen? Zeker. Er zijn veel leerlingen die meer tijd nodig hebben om te laten zien wat zij kunnen, voor hen komt de selectie op de basisschool (vanaf groep 6) te vroeg. Met het opschuiven van het selectiemoment zou je al een heel eind kunnen komen. Waarom is dat nog niet gebeurd?

De basisstructuur, de vroege selectie van de cognitief slimste leerlingen, bestaat al heel lang en is nooit gewijzigd. Nederland is een diplomademocratie: hoogopgeleiden hebben de meeste invloed en zij hebben het meeste voordeel bij het vroege selectiemoment. Zo lang dat niet verandert bepaalt de postcode van de leerling en zijn school het schooladvies en hebben kinderen in wijken met veel ouders met een lage inkomen en een lage opleiding in meerderheid een vmbo-kader schooladvies.

*Het Smibanese is een van de vele dialecten binnen het straattaaluniversum van Nederland. De Smib is een plek die voorloopt op het gebied van de straattaal; het Smibanese bevat, aldus de samensteller, de essentie van de Nederlandse straattaal.[Soortkill (2022). Smibanese woordenboek 2.0. Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij Pluim.]